به گزارش گیلان صدر: برای بررسی موضوع فرونشست در کشور و تبعات و راهکارهای پیش‌رو “بیرونیت” به سراغ علیرضا شهیدی معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافاتمعدنی کشور رفته است.
در روزهای اخیر فیلم‌هایی در شبکه مجازی درباره فرونشست زمین در پیاده‌رو‌ها و تالارها پخش شده است. دلیل این اتفاق‌ها چیست؟
بیشتر فیلم‌ها در اثر فروریزش‌های موضعی هستند که احتمالا به دلیل آبشستگی، زیرسازی نامناسب و در برخی موارد به طور کلی ریزش سقف چاه‌ها یا قنات‌های قدیمی اتفاق افتاده‌اند. این ها چندان با فرونشست (بنابر تعریف عام) مرتبط نیستند. مثلا تقریبا تمام فروچاله‌ها یا فروریزش‌های چند سال گذشته تهران مرتبط با حفاری، تونل‌سازی یا ریزش سقف قنات و موارد اینچنین بوده و معمولا بعد از بارش شدید که آبشستگی زیرسطحی هم رخ می‌دهد، یا شکستگی لوله‌های آب این اتفاق‌ها بیشتر می‌شوند.
شما در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های خود بارها به خطر فرونشست در کشور اشاره کرده‌اید. این حوادث تا چه اندازه باید جدی گرفته شود؟
هر رخداد نامناسب طبیعی یا انسان‌ساز دارای آستانه‌های قابل تحمل است. در ارتباط با فرونشست زمین لزوما استاندارد جهانی یکپارچه‌ای برای تعیین آستانه‌ها وجود ندارد که براساس آن گستره دشت‌های درگیر یا میزان نرخ فرونشست را با آن مقایسه کرد. ولی آنچه مسلم است از حدود بیست سال پیش فرکانس رخداد فرونشست و تعداد دشت‌های درگیر، نرخ فرونشست (در حد سانتیمتر که از همه استانداردها ده‌ها برابر بالاتر است)، سطح دشت‌های درگیر افزایش چشم‌گیری داشت و در نهایت در سال‌های اخیر آثار مخاطره‌آمیز آن در سطح زمین و آسیب به زیرساخت‌ها نیز آشکارتر شد. بر این اساس باید گفت که پدیده فرونشست از همه جنبه‌های
آشکار و پنهان، آنقدر گسترش یافته که جای انکاری برای مخاطره‌آمیز بودن آن نمی‌گذارد. متاسفانه در برخی مناطق حتی برای واکنش و مدیریت هم بسیار دیر شده است.
آیا فرونشست در ایران را می‌توان زنگ خطر قلمداد کرد؟
فرونشست بدون تردید زنگ خطر است. فرونشست عامل نیست بلکه معلول است و بسیار بطئی عمل می‌کند. فرونشست دشت‌ها نتیجه برهم کنش سو مدیریت منابع و مصارف آب با خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی است. فرونشست یک واکنش بسیار کند و آرام طبیعت است. پس وقوع و تداوم آن به معنی پایداری و استمرار فشار بیش از حد بر منابع طبیعی است. فرونشست یکی از نشانگرهای تخریب سرزمین یا اکوسیستم است که در مراحل پایانی تخریب خود را نشان می‌دهد. مانند تغییر کیفیت منابع آب موجود، فرسایش خاک، تخریب پوشش گیاهی‌و… که بر همین اساس فرونشست یکی از علائم پایانی فرایند تخریب سرزمین است که در نهایت منجر به مهاجرت و تخلیه زیستگاه می‌شود.
چه اقداماتی باید برای جلوگیری از این پدیده انجام شود؟
همانگونه که گفته شد، فرونشست معلول دو عامل اصلی است. اول فشار بیش از حد بر منابع آب، که راهکار آن، کاهش فشار و برداشت‌هاست و دوم خشکسالی و تغییرات اقلیمی که راهکار آن سازگاری با تغییرات است. البته طرح مساله و راهکار مدیریت آن بسیار ساده است ولی در عمل بسیار دشوار (حتی شاید دشوارتر از مدیریت پیامدهای زمین‌لرزه) باشد. چراکه مخاطبین راهکارها، چندین میلیون انسان و سیستم حکمرانی هستند که برای زیست و معیشت خود به این نحوه برداشت از طبیعت وابسته هستند. پس همانگونه که خود این پدیده بطئی است، پاسخ به آن نیز تدریجی و گام به گام است.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافاتمعدنی کشور چه اقداماتی برای پیشگیری از این حوادث انجام داده است؟
وظیفه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافاتمعدنی کشور، شناخت زمین از همه ابعاد و روابط بین مولفه‌های تشکیل‌دهنده آن، ساده کردن پیچیدگی‌های آن و شناساندن
زمین به مخاطبین به زبانی همه‌گیر است. این وظیفه درخصوص فرونشست نیز بیش از بیست سال است که به صورت نظام‌مند در دست انجام است. دست کم سه بار دشت‌های مهم کشور برای این هدف در بیست سال گذشته پایش شده‌اند و هر بار با کمک روش‌های یا ایده‌های تازه. ساز و کار پدیده فرونشست واکاوی و مدلسازی شده و در نهایت دستاوردها از چیستی و چگونگی و راهکارها، در قالب نقشه، گزارش، مشاوره، مکاتبه و رسانه به مخاطبان(از بالاترین مسئولان تصمیم‌ساز و اجرایی تا پژوهشگران و بهره‌برداران) منعکس شده که البته این اقدامات دنباله‌دار و دائمی هستند.
حل مساله فرونشست به چه اقدامات حاکمیتی نیاز دارد؟
وظیفه حاکمیت در هر کشوری، هدایت جامعه از شرایط کنونی آن به سمت آینده‌ای مطلوب است. ابزار انجام این وظایف، قوانین، نظارت بر اجرای قوانین و انضباط کاری، پایش دستآوردها و چالش‌ها و ایجاد اصلاح در رویه‌ها به همراه فرهنگ‌سازی مستمر است. اگر در موضوع مدیریت منابع آب زیرزمینی و در کلان آن مدیریت منابع طبیعی و ظرفیت‌های سرزمینی امروز با چالش‌های اینچنین مانند فرونشست مواجه شده‌ایم، حتما یکی از این ابزار یا مجموعه از آنها درست عمل نکرده‌اند.
برای بودجه ۱۴۰۰ درباره فرونشست چه پیشنهادی دارید و متولی آن کدام نهادها باید باشد؟
موضوع مهم‌تر از بودجه، برنامه است. یک برنامه جامع و همه جانبه‌نگر که مسائل فنی، اقتصادی و اجتماعی در آن دیده شده باشد، حتما آنقدر قابل دفاع خواهد بود که بودجه‌اش نیز تامین شود. به دلیل تنوع مسائل مربوط به علت‌های فرونشست و پیچیدگی راهکارهای مدیریت آن، پیش نیاز تدوین برنامه نیز، تشکیل یک ستاد منسجم و دارای قدرت قانونی است. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافت‌معدنی کشور پیشنهاد مشخص خود را برای تشکیل این ستاد در شورای عالی آب، در دولت قبل مطرح کرد که در نهایت با پیگیری‌های زیاد مقرر شد تا این ستاد به عنوان زیربخش‌های در کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی تشکیل شود. در حال حاضر مصوبات کارگروه امور زیربنایی دولت و همچنین کارگروه ملی سازگاری، به عنوان اسناد پشتیبان موجود است و ما منتظر طرح موضوع در هیات دولت و مصوبه نهایی آن هستیم. تشکیل این ستاد و حضور دستگاه‌های مختلف درگیری برای تدوین یک برنامه جامع ضروری است و تا قبل از آن تخصیص بودجه صرفا کارایی در حد ادامه کارهای گذشته دارد و نمی‌توان انتظار زیاد یا متفاوتی از دستاوردها داشت.
