اختصاصی/ گیلان صدر:پس از انتشار گزارش‌هایی درباره ساخت جاده در منطقه حفاظت‌شده گشترودخان–سیاهمزگی، بحث‌های زیادی در سطح محلی و ملی شکل گرفت. در حالی‌که مسئولان از «خواسته‌های بحق مردم» سخن می‌گویند، پرسش اساسی همچنان بی‌پاسخ مانده است: آیا برای این پروژه، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی انجام شده است یا نه؟
پیش‌تر در گیلان‌صدر به ابعاد مختلف این ماجرا پرداختیم؛ از خبر آغاز راه‌سازی و بازداشت عوامل آن گرفته تا واکنش‌های مسئولان استانی. اکنون دکتر مهرداد نیکوی، در یادداشتی تحلیلی به بررسی پیامدهای زیست‌محیطی چنین پروژه‌هایی پرداخته است. این یادداشت ضمن مرور مبانی علمی «اکولوژی جاده» و جایگاه ارزیابی اثرات زیست‌محیطی، تأکید می‌کند که هرگونه اقدام شتاب‌زده می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر جنگل‌های هیرکانی بر جای بگذارد.
به قلم دکتر مهرداد نیکوی/ دکترای مهندسی جنگل: هدف از ساخت جاده فراهم‌کردن امکان دسترسی و جابه‌جایی است و بسته به نوع منطقه و کاربری آن، ساخت جاده می‌تواند اهداف متفاوتی مانند حمل‌ونقل عمومی و اقتصادی، توسعه اقتصادی و اجتماعی، دسترسی به منابع طبیعی، امداد و نجات، توسعه روستایی و مناطق محروم و کارکرد نظامی و امنیتی داشته باشد.
طرفداران ساخت جاده معتقدند این پروژه می‌تواند باعث تسهیل حمل‌ونقل کالا و محصولات (کشاورزی، صنعتی و معدنی)، کاهش هزینه‌های جابه‌جایی و صرفه‌جویی در زمان، ایجاد اشتغال مستقیم (در مرحله ساخت و نگهداری) و غیرمستقیم (در صنایع وابسته) و رونق تجارت و گردشگری با دسترسی بهتر به بازارها و مناطق دیدنی شود.
حال باید دید که بهای این کار چیست. در بوم‌شناسی شاخه‌ای به نام «اکولوژی جاده» وجود دارد که به بررسی اثرات جاده‌ها و شبکه‌های حمل‌ونقل بر اکوسیستم‌ها، حیات‌وحش و فرآیندهای طبیعی می‌پردازد. این حوزه بین‌رشته‌ای است و موضوعاتی مثل بوم‌شناسی، جغرافیا، مهندسی، محیط‌زیست و برنامه‌ریزی سرزمین را در بر می‌گیرد.
جمع‌بندی نتایج بررسی اکولوژیک جاده‌ها نشان می‌دهد که پیامدهای ساخت جاده می‌تواند شامل:
تخریب مستقیم پوشش گیاهی و زیستگاه‌ها،
تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها و جدایی جمعیت‌های جانوری،
کاهش تنوع زیستی و تهدید گونه‌های در معرض خطر،
گسترش گونه‌های مهاجم در حاشیه جاده‌ها،
تأثیر منفی بر حیات‌وحش، خاک، منابع آب، هوا و اقلیم محلی،
و آسیب به منظر و کیفیت زندگی انسان باشد.
به همین دلیل، امروزه در بسیاری از کشورها پیش از اجرای پروژه‌های راه‌سازی، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) انجام می‌شود تا هم فواید اقتصادی ـ اجتماعی جاده تأمین شود و هم خسارت‌های زیست‌محیطی به حداقل برسد.
ارزیابی اثرات زیست‌محیطی یک فرایند علمی ـ مدیریتی است که پیش از اجرای پروژه‌های عمرانی، صنعتی یا توسعه‌ای انجام می‌شود تا مشخص شود آن پروژه چه پیامدهایی برای محیط‌زیست دارد و چگونه می‌توان اثرات منفی را پیشگیری، کاهش یا جبران کرد.
اهداف اصلی این ارزیابی‌ها عبارتند از:
شناسایی و پیش‌بینی اثرات مثبت و منفی پروژه بر محیط‌زیست،
ارائه راهکار برای کاهش اثرات منفی و تقویت اثرات مثبت،
کمک به تصمیم‌گیران برای انتخاب بهترین گزینه (مثلاً مسیر مناسب جاده)،
جلوگیری از تخریب غیرقابل جبران منابع طبیعی،
و جلب مشارکت مردم و شفافیت در پروژه‌های بزرگ.
به نقل از پایگاه اطلاع رسانی گیلان صدر؛ در اول شهریور امسال چهار نفر با هویت نامشخص با یک دستگاه بلدوزر در منطقه حفاظت‌شده گشترودخان-سیاهمزگی، طی سه روز ۸/۵ کیلومتر راه جنگلی ساخته‌اند. سه روز بعد این افراد بازداشت شدند و برای آنان پرونده قضایی تشکیل شد.بعد از پرونده قضایی تشکیل شده است اما با این وجود به نقل از منابع محلی خبر می رسد که هم اکنون استفاده از این جاده آغاز هم شده است
پس از این اتفاق، خبرگزاری‌های مختلف گزارش‌های متفاوتی از ماجرا منتشر کردند و مسئولین استانی هم دیدگاه‌های خود را بیان نمودند. اما نکته مهم این است که برای چنین پروژه‌ای ـ که به نظر می‌رسد در راستای پروژه بزرگ راه‌سازی شفت-زنجان باشد ـ آیا ارزیابی اثرات زیست‌محیطی انجام شده است یا نه؟
اگر انجام نشده، چرا ابتدا و انتهای مسیر در حال ساخت است؟ و اگر انجام شده، باید به این پرسش‌ها پاسخ داد که:
پیامدهای زیست‌محیطی این پروژه چیست؟
برای کاهش و حذف آنها چه تلاشی انجام شده است؟
چرا در جلب مشارکت مردم (ذی‌نفعان) که از اهداف ارزیابی زیست‌محیطی است هیچ تلاشی نشده و همین امر منجر به واکنش آنها گردیده است؟
طرح موضوعاتی مانند «یکی از خواسته‌های بحق مردم شفت و آرزوی آنها داشتن یک جاده عشایری به سمت ییلاق است، چون ما یک محصول دامداری داریم به نام پنیر سیاهمزگی، اما چون راه دسترسی به ییلاق نداریم، دامداری ما تعطیل شده است» از سوی نماینده شهرستان، در برابر پیامدهای زیست‌محیطی چنین پروژه‌هایی منطقی به نظر نمی‌رسد. با توجه به وضعیت منطقه، اشتباه کوچکی در این پروژه می‌تواند پیامدهای ناگواری به همراه داشته باشد.
اکنون با تعطیلی طرح‌های مدیریت جنگل، خروج جنگلبانان، کاهش قدرت نظارتی سازمان رو به انحلال جنگل‌ها، وضعیت آشفته نیروهای حفاظتی، مشکلات معیشتی کارکنان منابع طبیعی و بسیاری مسائل دیگر، نمی‌توان انتظار حفاظت واقعی از جنگل‌های هیرکانی را داشت.
اگر قرار است نه در حرف بلکه در عمل در کنار جنگل‌های هیرکانی باشیم، همه باید تمام‌قد از این گوهر دردانه شمال ایران حمایت کنیم و به صرف منافع کوتاه‌مدت و زودگذر، کمر به تخریب این جنگل‌های باستانی نبندیم.
منطقه حفاظت‌شده گشترودخان و سیاهمزگی مدلی حفاظتی از جنگل‌های هیرکانی تحت نظر سازمان‌های بین‌المللی است و می‌تواند نشان‌دهنده میزان اهتمام ما در حفاظت از جنگل‌های هیرکانی باشد. تجاوز و تخریب آشکار این جنگل‌ها و حمایت از این تخریب، می‌تواند زمینه‌ساز تعرضات آشکار به سایر عرصه‌های جنگلی دیگر شود.
و آن زمان که شدت تخریب‌ها افزایش یابد، فرصت پیشگیری از بین خواهد رفت و برای درمان مشکلات ناشی از آن باید هزینه‌های بسیاری بپردازیم؛ هزینه‌هایی که همه ما در پرداخت آن سهیم خواهیم بود.
گیلان صدر: این پرسش همچنان پابرجاست: اگر پروژه راه‌سازی شفت–زنجان بدون ارزیابی دقیق محیط‌زیستی پیش برود، چه ضمانتی برای حفظ جنگل‌های ثبت‌شده جهانی وجود خواهد داشت؟ در شرایطی که مدیریت جنگل‌ها با ضعف نظارتی و کمبود نیرو دست‌وپنجه نرم می‌کند، کوچک‌ترین بی‌توجهی می‌تواند سرآغاز زنجیره‌ای از تخریب باشد.
