اختصاصی، گیلان صدر، دکتر عزیز عبداللهی: این روزها زباله سراوان و اعتراضات اجتماعی مردم این منطقه به یکی از مهم ترین خبرهای روز استان، در آمده است . با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع پسماند و اثرات اجتماعی آن، جستار حاضر قلمی گردیده و امید آن که برای حل مشکلات پیش رو و اتخاذ تدابیر ضروری، مفید واقع گردد.
یکم/ رشد جمعیت و تغییرات حاصل شده در عادت ها و الگوي مصرف، منجر به بروز انواع مشکلات پیچیده در زندگی انسان و ناسازگاري هاي مختلف از جمله محیط زیستی شده است. ناسازگاري هاي محیط زیستی، کل نظام طبیعت و زندگی انسان را تهدید می کند. اهمیت حفظ و نگهداري محیط زیست و تحویل سالم تر آن به آیندگان باعث شده که موضوع حقوق، سیاست گذاري و مدیریت پسماند مورد توجه بیشتري قرارگرفته و به عنوان یکی از ضروري ترین محورهاي توسعه پایدار محسوب گردد.
دوم/ افزایش جمعیت شهري و بزرگ شدن ناهمگون و بدون برنامه شهرها همراه با عدم برنامه ریزي و سیاست گذاري صحیح و ارزیابی دقیق از روند موجود ، سبب اشباع شدن سرویس ها و زیرساخت ها و هم چنین اسـتفاده نامحدود و بی رویه از منابع طبیعی، مشکلات جدي شهري، بهداشتی و زیست محیطی مانند بوي ناخوشایند و خطر انفجار در مناطق دفن زبالـه و هم چنین آلودگی آب هاي زیرزمینی به دلیل نفوذ شیرابه شده است؛ بنابراین، با توجه به زیان هاي بهداشتی و اقتصادي و اجتماعی ناشی از عدم کنترل صحیح و بهینه پسماندها، هدف گذاری، سیاست گذاری، برنامه ریزي، مدیریت صحیح اقتصادي و محیط زیستی را ضروري می سازد.
سوم/ مرکز لندفیل سراوان، نماد بحران و ناکامی در سیاست گذاری و مدیریت پسماند شهری رشت است که از سال 1363 و در پهنه وسیعی از عرصه جنگلی با ارزش (حدود ۱۵ هکتار) به محلی برای دفن غیربهداشتی زباله‌های رشت و شهرهای هم جوار و تهدید زندگی مردم منطقه تبدیل شده است. روزانه 2500 تن زباله در استان گیلان تولید می شود که بیش از 800 تن آن زباله تولیدی شهر رشت است. سرانه زباله شهری رشت، 950 گرم و زباله روستایی حدود 450 گرم هست. روزانه حدود 1000 تا 1200 تن زباله وارد سراوان می شود و عمق انباشت و حجم توده عظیم زباله به ده ها متر می‌رسد. شیرابه زباله‌های لندفیل سراوان وارد رودخانه‌های گوهر رود و زرجوب که شریان های حیاتی شهر رشت هستند، می‌شود و با شتابی نگران کننده، مواد سمی و زباله های خطرناک بیمارستانی به همراه پساب های صنعتی و کشاورزی و فاضلاب های شهر رشت، به درون تالاب انزلی می ریزد و اکوسیستم ارزشمند استان را با تهدید مواجه نموده است.
چهارم/ دهه‌هاست که معضل پسماند سراوان به گره کوری تبدیل شده است و تلاش‌ها هم برای مدیریت آن، دستاورد قابل قبولی نداشته و وعده‌های متعدد مسئولین برای ساخت و راه‌اندازی نیروگاه 600 تنی زباله سوز رشت، فرجامی نیافته است. طبق مصوبه هیات دولت در سال 1392 قرارداد ساخت این نیروگاه همزمان با نیروگاه های ساری و نوشهر توسط شهرداری های مربوطه با شرکت ایرانی تدبیر، توسعه و سلامت (TTS) منعقد شد. بودجه نیروگاه زباله سوز سراوان 40 میلیون دلار است که 13 درصد آن را شرکت TTS متعهد شده پرداخت کند و به جای آن 7 سال از 10 مگاوات برق تولیدی آن استفاده خواهد کرد. شرکت TTS حدود 50 درصد تجهیزات نیروگاه زباله سوز را وارد کشور کرده است. دولت تاکنون تاکنون 9 میلیون دلار از سهم 34 میلیون دلاری تعهد خود را پرداخت نموده اما هنوز 25 درصد قرارداد انجام نشده است! ساخت سوله نیروگاه تنها 20 درصد پیشرفت دارد و در واقع 20 درصد پیشرفت این پروژه فقط ساخت بخشی از سوله است. با توجه به این که تهیه انبار نگهداری تجهیزات وارداتی شرکت TTS بر عهده شهرداری بوده و انباری نیز مهیا نشد، این تجهیزات در شرکت کودآلی و در فضای باز نگهداری می شود و متاسفانه در معرض فرسایش قرار دارد .
پنجم/ یکی از مهم ترین علل تاخیر در نهایی سازی پروژه نیروگاه زباله سوز سراوان، این است که مجموعه مدیریت شهری رشت درک درستی از اهمیت و حساسیت و ارزش های حیاتی و زیست محیطی این پروژه ندارد و با آن برخورد فعالانه ای نمی کند و به نوعی نسبت به آن بی انگیزه است. بودجه این پروژه حدودا 1500 میلیارد تومان است در حالی که بودجه شهرداری رشت که نیمی از آن صرف هزینه های پرسنلی می شود (درسال1400) کمتر از بودجه این پروژه است. بررسی ها نشان می دهد متناسب با شان و اعتبار و حساسیت و ارزش این پروژه با آن برخورد نشده است. اگر این پروژه برای مدیریت شهری رشت اهمیت داشته و دارد باید برای آن مدیری منصوب شود که در تراز مدیریت شهرداری رشت و با انگیزه و متخصص و کارآمد بوده و قابلیت راهبری این پروژه مهم را داشته باشد.
ششم/ نقش عدم ثبات مدیریت شهری یکی دیگر از دلایل تاخیر در انجام این پروژه بزرگ بسیار مهم است. از سال 92 ، شهرداری های ساری و نوشهر 2 شهردار به خود دیده اند و نتیجه این ثبات را می توان در شروع فعالیت زباله سوز شهرداری نوشهر و افتتاح زباله سوز شهرداری ساری در خرداد ماه جاری مشاهده کرد اما شهرداری رشت از زمان امضای قرارداد ساخت نیروگاه زباله سوز سراوان در سال 92 تاکنون 14 سرپرست و شهردار به خود دیده است! بدیهی است در صورت تداوم چنین شرایطی، نه می شود در آینده ای نزدیک به پایان این پروژه فکر کرد و نه امیدوار بود که برای این شهر اتفاق مهمی رقم بخورد.
هفتم/ نقش مافیای زباله در عدم حل مشکل پسماند شهری رشت و تاخیر در اجرای پروژه نیروگاه زباله سوز سراوان یک موضوع جدی است. بررسی ها نشان می دهد 80 گاراژ (ایستگاه) غیر رسمی جمع آوری زباله خشک و دارای ارزش اقتصادی در رشت وجود دارد که گردش مالی این گاراژها روزی حدود 4 میلیارد تومان برآورد می شود. نفع مالی شهرداری در جمع آوری زباله است اما در این خصوص ضعف های جدی وجود دارد. از سوی نهادهای ذیربط، نظارتی بر روی این شبکه که مالیات و عوارضی نمی دهند، اعمال نمی شود. مافیای زباله در انتخابات شوراها، کنشگری فعال به شمار می روند و همانند نسق سازها از سوی برخی از اعضای موثر مدیریت شهری حمایت می شوند. این شبکه به صورتی عمل کرده است که شرکت فن آوا که قرار بود به صورت مدرن زباله های خشک شهری را جمع آوری کند، ناکارآمد معرفی شود و از سوی شهرداری در مرحله فسخ قرارداد قرار گیرد.
هشتم/ شهرداری رشت بیش از 170 میلیارد تومان برای جمع آوری زباله به چند پیمانکار طرف قرارداد خود می دهد و هزینه جمع آوری زباله را به طور مستقیم و توسط فیش های مستقل از شهروندان بابت بهای خدمات، دریافت می کند. پیمانکاران جمع آوری زباله شهر رشت، صرفا برای نظافت شهر و البته در حالت استاندارد باید 915 نفر نیرو داشته باشند. (با احتساب نیروهای جمع آوری زباله در شب به بیش از 1100 کارگر نیاز است). طبق برنامه، هر کارگری باید یک محدوده مشخصی را تمیز کند تا شهر پاکیزه بماند اما بررسی ها نشان می دهد که ده ها نفر از این کارگران در غیر از کار اصلی خود مشغول به فعالیت بوده و در اختیار اعضای شورا و یا از نیروهای آنان می باشند و دیگر کارگران جمع آوری زباله باید بیشتر از محدوده خود، کار کنند. این امر باعث می شود که انگیزه کارگران کاهش یابد و زباله ها به درستی جمع نشود و رفت و روب برخی از محدوده ها انجام نگیرد.
نهم/ رقابت بین مدیریت پسماند استانداری با پسماند شهرداری رشت از دیگر مشکلات موجود در استان است. این دو سازمان از نظر قانونی مستقل از هم هستند. پسماند شهرداری رشت، زباله شهر رشت و مرکز دفن زباله سراوان و شهرستان های صومعه سرا، فومن و شفت را به عهده داردو 54 شهرداری هم در حوزه مسئولیت های پسماند استانداری است. سازمان پسماند استانداری در شهرهای انزلی، لنگرود، رودسر،کارخانه کمپوست احداث نموده و یک دستگاه ویندروی پیشرفته و استاندارد اروپا را به ارزش حدود 10 میلیارد تومان برای کارخانه کمپوست لنگرود خریداری کرده است. این دستگاه که وظیفه هوادهی به زباله های تر را به عهده دارد در انبار آتش نشانی لنگرود خاک می خورد و قرار است یک سال دیگر راه اندازی شود که همزمان دوره گارانتی آن هم پایان می یابد اما پسماند استانداری حاضر نیست این دستگاه را به شهرداری رشت بدهد تا مشکل خود را حل کند.
دهم/ مدیریت شهری ترکیبی پیچیده از شرایط و پدیده‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و… است که اداره مؤثر آن ها مستلزم توانایی و شرایط ویژه‌ای بوده که آمار و برنامه‌ریزی، یکی از ابزارها و مکانیزم‌های بنیادی تحقق آن است.
آمار و اطلاعات صحیح و به‌هنگام یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین زیربناهای تحقق نظام جامع برنامه‌ریزی و مدیریت شهری بوده و این امر صرفا از طریق ایجاد نظام آمار و اطلاعات در مدیریت شهری امکان‌پذیر است. به عنوان نمونه سرانه تولید زباله در زمان رژیم گذشته در گیلان یک کیلو و دویست گرم در هر نفر بوده است این آمار در دوران جنگ تحمیلی 570 گرم و در دولت مرحوم هاشمی به 750 گرم و دوره سیدمحمد خاتمی به یک کیلو گرم و در دولت احمدی نژاد به 750 گرم و در دولت اول روحانی به بالای یک کیلو و در دوره دوم دولت ایشان به 950 گرم رسید. سرانه تولید زباله کشور 750 گرم است. گیلان 200 گرم بیش از سرانه کشور، زباله تولید می کند؛ بنابراین، وقتی نظام آماری اطمینان بخشی وجود ندارد و یا تولید نمی شود و ابعاد مساله هم مشخص نیست، برنامه ریزی و مدیریت صحیحی هم انجام نمی پذیرد .
یازدهم/ عملکرد ضعیف شرکت کود آلی شهرداری رشت، بخشی دیگر از مشکلات مدیریت پسماند است. این شرکت مسئولیت تبدیل زباله تر را به عهده دارد. اگر شرکت کود آلی با کیفیت بیشتری فعالیت کند، زباله تر کمتری وارد دفنگاه سراوان می شود و در نتیجه، گاز متان و گرمای کمتری تولید می گردد و تخم ریزی لارو مگس کاهش می باید اما در طول 18 ماه گذشته شرکت کود آلی 30 روز پشت سر هم کار نکرده و دستگاه ها خراب است. دو خط 250 تنی تازه بازسازی شده در شرکت وجود دارد که 5/7 میلیارد تومان برای آن هزینه شده اما بازهم کار نمی کند. نظام اداری و انسانی و مدیریتی آن بسامان نیست؛ بنابراین، پرسیدنی است وقتی بخشی از حل مشکلات پسماند رشت و سراوان به طور مستقیم تحت تاثیر کارکرد درست شرکت کود آلی است، چرا این مجموعه به طور استاندارد و نظامند و موثر مدیریت نمی شود؟!
دوازدهم/ مدیریت پسماند شهری رشت نیازمند توجه ویژه از سوی مدیریت شهری، استانداری گیلان، مجمع نمایندگان مجلس و دستگاه های نظارتی و رسانه های جمعی به ویژه صدا و سیما است. بازنگري در شیوه مدیریت پسماند، ارائه برنامه هاي منظم و تجهیز مراکز، راه اندازي و بازنگری در نظامات اداری و مدیریتی و فنی سایت سراوان و شرکت کودآلی و در کنار آن تقویت سیستم قانونی و سیاست گذاري، نظام اقتصادي، محیط زیستی، اجتماعی و فرهنگی نیز ضرورت اکید دارد. این نکته اهمیت دارد که حل مشکلات ناشی از پسماند، مسئله اي پیچیده و چند بعدي است که همکاري و همیاري و تجمیع همه امکانات جامعه و به ویژه شهروندان را طلبیده و نیازمند ابزارهاي غیرحقوقی نظیر مشوق هاي اقتصادي، ابزارهاي فرهنگی، آموزشی و ترویجی در کنار ضمانت هاي حقوقی است و بدون این ملزومات نمی توان نسبت به حل مشکلات محیط زیستی به ویژه پسماند رشت و گیلان امیدوار بود.
مخلص کلام آن که طبیعت زیبا و برخورداری از مواهب خدادادی فراوان از مزیت های استان گیلان به شما می رود؛ اما همین مزیت ها به علت بی برنامگی، اقدامات و ملاحظات نسنجیده، سوء مدیریت، مداخلات غیر فنی، سوداگری و منفعت طلبی شخصی، سطحی نگری و … گیلان را با مخاطرات و تهدیدات جدی زیست محیطی مواجه ساخته است. در آینده نه چندان دور، آستانه تحمل اقلیمی گیلان به پایان خود نزدیک می شود و طبیعی است به موازات کاهش آستانه تحمل اقلیمی، آستانه تحمل اجتماعی نیز کاهش یابد و این امر می تواند باعث بی اعتمادی مردم در توانایی دولت برای حل بحران ها، کاهش سرمایه اجتماعی و تقویت شکاف های اجتماعی و … گردد.
